Galeria
Oddziału II Sztabu z 3 września 1920 r. dotyczący między innymi nastrojów społecznych wśród ludności cywilnej i akcji werbunkowej. Komunikat wzmiankuje także o wzroście datków na Biały i Czerwony Krzyż.
2/55/0/8/553
2/109/0/2.1/90
2/109/0/2.1/90
o sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej nr 25 z sierpnia 1920 roku.
2/1191/0/4/A/ II/88
zainstalowaną przez bolszewików. Sierpień 1920 rok.
WBH/CAW K-25-692
w drodze na Białystok w sierpniu 1920 roku.
WBH/CAW K-25-693
Artykuł
Plakaty Polskiego Białego Krzyża w okresie wojny polsko-bolszewickiej (1919–1920)
W latach 1918–1961 obok Polskiego Czerwonego Krzyża istniała także inna duża organizacja pomocowa – Polski Biały Krzyż. Stowarzyszenie powstało w 1918 roku w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy Heleny i Ignacego Paderewskich. Na początku 1919 roku działalność Polskiego Białego Krzyża zainicjowano również w Polsce. Miał swoją siedzibę w Warszawie. Najpierw działał bez określonych podstaw prawnych, starając się za pośrednictwem różnego rodzaju apeli pozyskać pomoc dla żołnierzy armii polskiej.
Dnia 23 lutego 1919 roku odbyło się zebranie organizacyjne PBK, a dzień później pierwsze posiedzenie, na którym ukonstytuował się Zarząd Polskiego Białego Krzyża z prezydentką Heleną Paderewską na czele. Od tego dnia „zaczyna się prawidłowa praca organizacyjna Polskiego Białego Krzyża”[1]. W pierwszym statucie organizacji jako zadanie Towarzystwa Polskiego Białego Krzyża określono „rozwinięcie, jako też świadome urządzenie akcji społecznej i filantropijnej, zmierzającej do niesienia ulgi, opieki i pomocy żołnierzom polskim oraz ofiarom wojny, a więc inwalidom, jeńcom itp. oraz ich rodzinom”[2]. Jednocześnie zadeklarowano brak przynależności partyjnej. Symbolem organizacji był biały orzeł w koronie z białym krzyżem pośrodku, umieszczony na czerwonej, ośmiobocznej tarczy. Oprócz pomocy żywnościowej oraz sanitarnej dla armii polskiej działacze PBK tworzyli szpitale, domy rekonwalescenta czy gospody frontowe pełniące rolę świetlic.
Intensywny okres działalności instytucji przypada na czas wojny polsko-bolszewickiej. Polski Biały Krzyż powołał Wydział Propagandy, który wraz ze Służbą Narodową Kobiet prowadził agitację za wstępowaniem do wojska, zbierał i rozdawał czasopisma. Wydział Prasowy Polskiego Białego Krzyża organizował liczne akcje propagandowe, nawoływano m.in. do kupowania pożyczki państwowej, zapisywania się do organizacji oraz wstępowania do Armii Ochotniczej. W celu spopularyzowania działalności na zlecenie PBK powstawały plakaty, które następnie pojawiały się na murach wielu miast[3].
Jednym z takich druków propagandowych jest plakat według rysunku Edmunda Bartłomiejczyka (1885–1950). Litografia przedstawia żołnierza w mundurze piechoty liniowej z czasów Królestwa Kongresowego i żołnierza piechoty z okresu wojny polsko-rosyjskiej. W zbiorach Muzeum Plakatu w Wilanowie znajduje się zarówno próbna odbitka z samym przedstawieniem obydwu żołnierzy (Pl.1235/1), jak i obraz uzupełniony o następujący tekst: „Polski Biały Krzyż niesie oświatę żołnierzowi poprzez organizowanie świetlic bibliotek i początkowych szkół żołnierskich” (Pl.32693/1). Plakat datowany jest na 1919 rok.
Kolejny bardzo popularny w tym czasie plakat organizacji powstał według obrazu Wojciecha Kossaka (1856–1942) z 1919 roku i zawiera scenę, na której siostra z opaską Białego Krzyża opatruje rannego ułana.
Powstaniu tego druku towarzyszyły pewne kontrowersje, których odbicie znaleźć można w liście skarbniczki organizacji Aliny Karszo-Siedlewskiej do Heleny Paderewskiej z 7 maja 1919 roku:
„Dziwny jakiś antagonizm wytwarza świeżo zorganizowany Czerwony Krzyż, który wszędzie upatruje w P. B. K. swojego konkurenta, wkraczającego w jego atrybucje. […] linje demarkacyjne naszej działalności są jasne i zupełnie wyraźne. Na to otrzymałam odpowiedź, że najlepszym wyjściem byłoby zlanie się tych dwóch instytucji w jedną. Podobny projekt dowodzi tylko nieznajomości idei, zadań i celów P. B. K.
Wobec takich poglądów i tendencji warszawskich zwróciliśmy w Zarządzie Naczelnym uwagę na treść obrazu W. Kossaka, który ma służyć za plakat dla P. B. K. Obraz ten przedstawia rannego ułana, którego opatruje sanitarjuszka, czynność właściwie należąca do Czerwonego Krzyża. Jeżeli taki plakat będziemy używali jako plakat P. B. K., to zaraz krzykną, że wchodzimy w atrybucje Czerwonego Krzyża. Dlatego uznaliśmy w Zarządzie Naczelnym ten plakat za nieodpowiedni dla nas, i pogląd ten przedstawiamy Sz. Pani do rozważenia i ostatecznej decyzji.
Gdyby Kossak już rozpoczął pracę nad litografowaniem plakatu i roboty tej nie możnaby cofnąć, to po wprowadzeniu pewnych zmian, zamianie na plakat dla Czerwonego Krzyża, Zarząd Naczelny gotów ponieść koszty litografowania plakatu i takowy ofiarować Czerwonemu Krzyżowi.
Plakat zaś dla P. B. K. wolelibyśmy inny, i w tym celu mamy zamiar ogłosić konkurs wśród artystów, a do wykonania posłać do Paryża.
Taka jest nasza opinja, czy się Sz. Pani na nią godzi?”[4].
Nakładanie się niektórych obszarów działalności Polskiego Czerwonego Krzyża i Polskiego Białego Krzyża, o czym mowa w cytowanym liście, spowodowało, że w maju 1920 roku na mocy rozporządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych nastąpił rozdział agend Czerwonego Krzyża i Białego Krzyża, ich zadań i kompetencji. Od tego momentu Czerwony Krzyż miał być odpowiedzialny wyłącznie za niesienie pomocy i opieki sanitarnej wojsku. Jako podstawowe zadanie Białego Krzyża określono działalność kulturalno-oświatową oraz pomoc materialną dla armii[5].
Ostatecznie plakat z reprodukcją obrazu Kossaka reklamował organizację białokrzyską. Sam artysta wspominał o powodzeniu plakatu w liście skierowanym do żony z dnia 18 września 1920 roku, a pisanym w pociągu do Cherbourga w drodze do Stanów Zjednoczonych:
„Pisałem Ci, że mój afisz Białego Krzyża tak wysoko przez malarzy i tutejszych i naszych oceniony (…) Ten afisz mój jedzie ze mną”[6].
Rzeczywiście druk cieszył się dużą popularnością. Jak wynika z korespondencji, plakat powstał między majem a sierpniem 1919 roku. Został wydany we Francji w podparyskiej oficynie M. J. Jombarta. W sprawozdaniach finansowych Polskiego Białego Krzyża zachowały się numery czeków z wypłatami dla drukarni Jombarta za druk plakatu i pocztówek opracowanych na podstawie tego samego obrazu, jak również informacje o dochodach z ich sprzedaży[7].
Plakat według obrazu Kossaka widoczny jest m.in. na wagonie jadącego na front pociągu sanitarnego, który przyjechał z Paryża do Warszawy 22 sierpnia 1919 roku.
Plakaty Bartłomiejczyka i Kossaka bardzo długo funkcjonowały w obiegu. Oba są widoczne za stołem prezydialnym Walnego Zgromadzenia Delegatów Okręgów i Kół odbytego 2 grudnia 1938 roku w Warszawie.
Ryc. 8 Fotografia przedstawiająca Walny Zjazd Delegatów Okręgów i Kół Polskiego Białego Krzyża w Warszawie, w tle za delegatami widoczne są dwa plakaty Polskiego Białego Krzyża, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-W-2101