Galeria
polska ulotka propagandowa.
2/1401/0/296/I/56
polska ulotka propagandowa.
2/1401/0/296/I/56
polska ulotka propagandowa w języku rosyjskim.
2/1401/0/296/I/56
z 27 sierpnia 1920 r. zawierający informację z przebiegu poufnego posiedzenia ścisłego warszawskiego komitetu okręgowego Polskiej Partii Socjalistycznej w sprawie wydania rezolucji dotyczącej aktualnej sytuacji w kraju.
2/349/2/6/2162
Raport przygotowany przez Towarzystwo Straży Kresowej.
2/55/0/68
przebrani za chłopów schwytani przez polskich żołnierzy w sierpniu 1920 roku.
WBH/CAW K-25-724
wzięty do niewoli przez wojska polskie w sierpniu 1920 roku.
WBH/CAW K-25-725
Artykuł
Twórcy plakatu propagandowego
Polski plakat propagandowy zaczął kształtować się w okresie I wojny światowej, ale jego szybki rozwój nastąpił po odzyskaniu niepodległości, w czasie walk o granice państwa. Najwięcej dzieł powstało w czasie wojny polsko-bolszewickiej, w odpowiedzi na prowadzoną przez przeciwniką masową agitację.
Do propagandy prowadzonej słowem i rysunkiem podczas tego konfliktu przykładano bardzo dużą wagę. Panowało przekonanie, że skuteczna propaganda może mieć wpływ na przebieg i ostateczne rozstrzygnięcie konfliktu:
„Plakat zrobił swoje, gdy bolszewicy najechali kraj, plakat przekonywał, porywał, nawoływał, ośmieszał, wzniecał grozę i ohydę, budził i ściągał do szeregów” (W. Bunikiewicz, Kronika artystyczna. Republikańskie wdzięki, „Kurjer Warszawski”, R. 101, nr 237, 28 sierpnia 1921, s. 8).
Zamieszczone poniżej teksty omawiają różne aspekty działań agitacyjnych w czasie wojny toczonej z Rosją bolszewicką w latach 1919-1920, twórczość artystów zrzeszonych w ramach Centralnego Komitetu Propagandy, akcję propagandową na rzecz Pożyczki Odrodzenia Polski i organizacji pomocowych, Polskiego Czerwonego Krzyża i Polskiego Białego Krzyża. Przedstawiono również wybrane sylwetki artystów pracujących na rzecz propagandy polskiej i sowieckiej.
Felicjan Szczęsny Kowarski (1890–1948)
Felicjan Szczęsny Kowarski (1890–1948) urodził się w niezamożnej rodzinie robotniczej w Starosielcach, obecnie w granicach Białegostoku. Naukę rysunku rozpoczął w wieku ośmiu lat u malarza Wiktora Sołomowicza w Odessie. W latach 1902–1908 pobierał lekcje w szkole artystycznej Odeskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych, a w okresie 1909–1910 pracował w Odessie jako rysownik-litograf. Studia w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu rozpoczął w 1910 roku w pracowni prof. Jana Ciąglińskiego. Naukę kontynuował (na wyższym kursie) u cenionego pedagoga prof. Dymitra Kardowskiego (1866–1943). Posiadając wcześniejsze przygotowanie praktyczne w dziedzinie grafiki, artysta dodatkowo uczęszczał do pracowni graficznej prof. Maté.
Według informacji podanych przez twórcę od 1916 roku zajmował się m.in. grafiką użytkową, w tym ilustracją książkową i plakatem. We wrześniu 1917 roku artysta wziął udział w konkursie na projekty plakatów wyborczych w wyborach do Konstytuanty. Konkurs ogłoszony został przez Komitet Centralny Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (eserów). Projekty plakatów zgodne z warunkami konkursu miały wyrażać główne idee i postulaty partii,sojusz robotników, chłopów i inteligencji oraz socjalizację ziemi. Kowarski, posługujący się godłem „26/IX”, otrzymał pierwszą nagrodę [1].
W wydawanym w Petersburgu „Dzienniku Polskim” podano następującą informację :
Odznaczenie artysty-Polaka. Dowiadujemy się, iż na konkursie ogłoszonym przez partję socjalistów-rewolucjonistów rosyjskich, na plakat agitacyjny przy wyborach Konstytuanty, pierwszą nagrodę otrzymał rodak nasz, student Akademji Sztuk Pięknych w Piotrogrodzie, p. Felicjan Szczęsny Kowarski [2].
Artysta dyplom ukończenia studiów otrzymał w marcu 1918 roku. Jak pisał w swoim życiorysie:
Po ukończeniu akademji zmobilizowany jako art. malarz przez rząd komunistyczny – pracowałem w zakresie dekoracji ulic i placów – wykonałem szereg dekoracji samodzielnie w dużej skali (plac dworca Carsko-Sielskiego, ulicy Morskiej etc.) [3].
Wciąż związany ze środowiskiem akademickim został członkiem Cechu św. Łukasza, a następnie współpracował z Piotrogrodzkimi Państwowymi Wolnymi Artystycznymi Pracowniami Dydaktycznymi powstałymi w miejsce Akademii Sztuk Pięknych.
Do Polski Kowarski przyjechał wiosną 1919 roku, gdzie tworzył kolejne prace z dziedziny grafiki użytkowej. W latach wojny polsko-bolszewickiej artysta zaangażował się w pracę propagandową na rzecz wojska polskiego. Z tego czasu pochodzi m.in. plakat werbunkowy jego autorstwa wykonany dla utworzonego w 1919 roku Wydziału Werbunkowo-Zaciągowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, administracji cywilnej na obszarach zajętych przez armię polską w latach 1919–1920.
Wiosną 1920 roku wraz z Leonardem Pękalskim [4] oraz Henrykiem Szczyglińskim (który jednak pracował w Warszawie) Kowarski założył w Toruniu drukarnię artystyczną. Kierował nią do 13 stycznia 1923 roku. W okresie wojny polsko-bolszewickiej Zakład Artystyczno-Graficzny „Sztuka” w Toruniu stał się ekspozyturą Referatu 5A. Artystycznego Oddziału II G.I.A.O. Kowarski wstąpił wówczas jako ochotnik do Wojska Polskiego, w którym służył do marca 1921 roku. W swoim zakładzie wydrukował kilka plakatów i ulotek propagandowych autorstwa własnego oraz Władysława Skoczylasa, których wydawcą był Oddział II G.I.A.O. Plakat Ludu Polski! Chwyć za broń powstał w lipcu 1920 roku, ma charakter agitacyjny.
Natomiast w propagandowej ulotce z tekstem w języku rosyjskim, skierowanej do robotników rosyjskich warszawski proletariat „podaje rosyjskiemu robotnikowi rękę w imię pokoju i wolności dwóch bratnich narodów”.W formie i stylistyce tych prac widoczny jest wpływ rosyjskich plakatów rewolucyjnych, z którymi artysta zapoznał się w okresie petersburskim.
Ze sprawozdania G.I.A.O. i O.K.O.P. wynika, że produkcja zakładu Kowarskiego w zakresie materiałów propagandowych była znaczna i oprócz plakatów obejmowała również inne druki:
W ekspozyturze w Toruniu (Kowarski – litografja „Sztuka”) wykonano 100 000 pocztówek barwnych, 64 000 plakatów barwnych i 30 000 wizerunków stylizowanych naczelnego wodza [5].
Tematy militarne podejmował też po zakończeniu konfliktu z Rosją Radziecką, m.in. projektując w latach 1922–1923 polichromie na potrzeby powstającego budynku Ministerstwa Wojny.
Kajetan Stefanowicz (1886-1920)
Życie Kajetana Stefanowicza, zapomnianego lwowskiego malarza, grafika i ilustratora, jest przykładem tragicznego losu artysty, który poległ na froncie walcząc jako żołnierz. Wiosną 1919 roku sławny wówczas malarz dekorator i kierownik artystyczny studia reklamowego, wykonał jeden z pierwszych polskich plakatów propagandowych rozpoczynającej się wojny polsko-bolszewickiej. Pod koniec września 1920 roku, na kilka tygodni przed wejściem w życie rozejmu, Stefanowicz zginął na froncie ukraińskim.
W odróżnieniu od innych tworzących w tym okresie artystów, którzy w większości znaleźli się w jednostkach tyłowych oddając swoje talenty m. in. na potrzeby propagandy, Stefanowicz walczył na pierwszej linii frontu. Zmarłego kolegę wspominał Juliusz Kaden-Bandrowski:
Żal przecie musi ogarnąć, że ci [doskonali talentem wojennem], że ci właśnie mieliby przemijać bez wszelkiej poznaki – z bitwy poprzez klepsydrę dziennika i łzy najbliższej rodziny – w niepamięć. [6]
Ojciec Kajetana Stefanowicza, malarz Antoni Stefanowicz (1858-1929) opisał wykonany przez siebie portret syna miejscem i datą śmierci żołnierza-artysty Pod Rohaczewem + Nad Słuczą 29[!]. IX. 1920.
Kaden-Bandrowski z pewną afektacją, ale zarazem trafnie przedstawił posągową sylwetkę Stefanowicza:
Był zbudowany jak atleta. Jego duża, kształtna głowa, pozbawiona zupełnie zarostu, obciągnięta gładką jak atłas skórą, spoczywała na krótkim, potężnym karku. Twarz posiadał wschodnią (z rodu Ormianin) o dużych, czarnych oczach, krogulczym nosie i silnych, kształtnych wargach. Korpus jego, rozłożony niezwykle potężnie, wywoływał zawsze podziw […] – w blasku słońca muskulatura jego postaci, powleczona brunatną skórą, grająca zmianą złoto-granatowych cieni, sprawiała wrażenie, jakiem tchną starożytne posągi bronzowych atletów, od których słońce odbija się białemi postrzałami światła. [7]
Kajetan Stefanowicz urodził się w Drohobyczu w 1886 roku w rodzinie ormiańskiej o tradycjach artystycznych. Pierwszych lekcji rysunku udzielał mu ojciec, malarz i pedagog. W latach 1906-1911 studiował architekturę na Politechnice Lwowskiej, następnie malarstwo w krakowskiej oraz monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych, a także, po uzyskaniu stypendium, w Szkole Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu. W 1911 roku został asystentem rysunków odręcznych dekoracyjnych w c. k. Państwowej Szkole Przemysłowej we Lwowie. Pierwsza indywidualna wystawa artysty miała miejsce we Lwowie w 1913 roku i wzbudziła uznanie krytyki i publiczności. Stefanowicz zajmował się przede wszystkim malarstwem dekoracyjnym i grafiką użytkową. Jako grafik projektował m. in. okładki i ilustracje książkowe oraz plakaty.
Wychowany w duchu patriotycznym artysta wcześnie związał się z ruchem paramilitarnym w Galicji, działając w Związku Walki Czynnej i lwowskiej organizacji strzeleckiej, a po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku zaciągnął się do Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu, w lutym 1915 roku wstąpił do dywizji kawalerii Władysława Beliny-Prażmowskiego, od roku 1916 przekształconej w I Pułk Ułanów Legionowych, z którym odbył całą kampanię Legionów, biorąc czynny udział w walkach. We wspomnieniach o Stefanowiczu pisano:
„[…] Dla artystycznej jego natury potrzebny był jeszcze gest kawalerzysty, koń, szarża i ułańska awantura. Dlatego on – sławny już malarz – nie był malarzem w wojsku […]”. [8] W czasie służby frontowej powstawały jednak prace o tematyce legionowej. Artysta wydał m.in. album rysunków pt. „Pieśń Legionisty”, był również autorem projektu legitymacji i odznaki pułkowej.
W sierpniu 1918 roku Stefanowicz zgłosił się do tworzonego przez Belinę 1 Pułku Szwoleżerów. uczestniczył w obronie Lwowa, brał też udział w wojnie polsko-ukraińskiej w walkach o Chyrów, Sambor i Przemyśl. W roku 1919 wraz z wybuchem konfliktu między Polską a Rosją Sowiecką artysta znalazł się ponownie w służbie czynnej. W grupie jazdy płk. Beliny-Prażmowskiego w kwietniu 1919 roku wziął udział w zajęciu Wilna. W roku 1920 został przeniesiony do rezerwy, ale już w maju tego roku w macierzystym pułku uczestniczył w wyprawie kijowskiej. Brał udział w bitwach pod Koziatyniem i szarży pod Mikołajewem, za co otrzymał Order Virtuti Militari, a także ataku na Kostoreń.
Czas wolny od służby poświęcał sztuce. W 1919 roku był kierownikiem artystycznym w firmie pod nazwą Instytut Reklamy Artystycznej i wydawnictwie „Książnica Polska” oraz nauczycielem w Szkole Przemysłu Artystycznego we Lwowie.
Logo Instytutu Reklamy Artystycznej znajduje się na zaprojektowanym przez Stefanowicza w 1919 roku plakacie „W imię ładu i porządku prowadzimy wojnę ze wschodem”. Jest to jeden z pierwszych plakatów polskich dotyczących wojny z bolszewikami. Litografia przedstawiająca żołnierza na tle płonącej panoramy Lwowa, trzymającego sztandar z napisem „Za wolność!” powstała dla utworzonych wiosną 1919 roku powiatowych biur zaciągu Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, polskiej administracji cywilnej na terenach zajętych przez armię polską w latach 1919-1920. Na tle późniejszych druków werbunkowych, które operowały w warstwie tekstowej krótkimi hasłami, plakat wyróżniał użyty w tytule slogan, dobitnie wymieniający powody udziału Polski w konflikcie zbrojnym.
Kajetan Stefanowicz zginął w trakcie zwiadu we wsi Ostróżki pod Rohaczewem 20 września 1920 roku od postrzału snajpera w głowę. Uroczysty pogrzeb z asystą wojskową odbył się we Lwowie 24 października, twórca został pochowany w alei zasłużonych Cmentarza Obrońców Lwowa.
Petras Kiselis (Piotr Juriewicz Kiselis) (1890–1940)
Petras Kiselis (1890–1940), twórca jednego z bardziej interesujących rosyjskich plakatów propagandowych okresu wojny polsko-bolszewickiej, był z pochodzenia Litwinem. Urodził się w rodzinie chłopskiej zamieszkałej we wsi Grybany w guberni kowieńskiej, niedaleko obecnej granicy z Łotwą.
W 1902 roku w petersburskim atelier fotograficznym terminował uG. R. Zywa, pracując przy oprawie i retuszu fotografii. W roku 1906 rozpoczął naukę w Głównej Szkole Rysunku Technicznego w Petersburgu, do której uczęszczał do 1912 roku. W międzyczasie uczestniczył w kursach rysunku w Towarzystwie Popierania Sztuki. W latach 1913–1916 studiował na petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. Powołany do wojska w 1916 roku przerwał studia, a w roku 1917 został odkomenderowany do sztabu głównodowodzącego w charakterze rysownika oddziału zajmującego się zdobyczami wojennymi.
Kiselis od 1908 roku zaangażowany był w rosyjski ruch rewolucyjny. Uczestniczył w październikowym (wg starego stylu) przewrocie bolszewickim w roku 1917, w okresie wojny domowej był pracownikiem Wydziału Wojennego Rady Piotrogrodzkiej, a potem Rewolucyjnej Rady Wojennej (RRW). Zaangażowany w idee rewolucji bolszewickiej szybko znalazł się w bliskim otoczeniu Lwa Trockiego. W okresie 1918–1921, zatem również w czasie konfliktu między Polską a Rosją Sowiecką, należał do grona agitatorów pociągu specjalnego przewodniczącego RRW, którym był Trocki.
W tym czasie pracował głównie jako malarz i grafik. W latach 1919–1920 projektował m.in. plakaty i ulotki propagandowe dla Armii Czerwonej. Najbardziej znane prace to pochodzące z 1919 roku druki Towarzysze! Wszyscyna Ural!oraz Śmierć dusicielom i gnębicielom robotników i chłopów!. Dostrzec w nich można wyraźne inspiracje europejskim plakatem wojskowym z lat pierwszej wojny światowej.
W lipcu 1920 roku, bazując na swoim wcześniejszym druku Śmierć dusicielom…, Kiselis wykonał na potrzeby agitacji na rzecz opieki nad rannymi czerwonoarmistami w toczącej się wojnie polsko-bolszewickiej mało znany i zachowany w niewielu egzemplarzach plakat Robotniku! Chłopie! Biegnij na pomoc! Polski drapieżnik szarpie ciało twych braci: robotników i chłopów!. W drugiej wersji druku tytułowe słowo „polski” zamieniono na „białogwardyjski”. Ekspresyjne przedstawienie robotnika walczącego z białym orłem było znakomitą ilustracją propagandowego hasła walki z „białymi” wrogami rewolucji utożsamianymi zarówno z „białopolakami”, jak i zwolennikami caratu.
W 1921 roku Kiselis został inspektorem Ludowego Komisariatu ds. Organizacji Artystycznych. Był jednym z założycieli i od 1922 roku członkiem władz Stowarzyszenia Artystów Rewolucyjnej Rosji (SARR). W okresie 1925–1929 kierował Centralnymi Kursami Artystycznymi SARR, gdzie również wykładał. W latach 1928–1929 był też wykładowcą i dziekanem Wydziału Malarstwa Wyższego Instytutu Artystyczno-Technicznego w Leningradzie. Jako dawny zwolennik Trockiego w 1930 roku został wydalony z SARR, a w 1937 roku aresztowany i zesłany do łagru na Dalekim Wschodzie. Kiselis zmarł w obozie pracy przymusowej w Magadanie w 1940 roku.