Galeria
walczącym w wojnie polsko-bolszewickiej.
2/8/0/12
Artykuł
Zagadnienia związane z ochroną konserwatorską
Konserwacja trzydziestu dwóch afiszy i plakatów propagandowych z czasów wojny polsko-bolszewickiej (1919–1921) z kolekcji Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
W ramach upamiętnienia 100-lecia Bitwy Warszawskiej 1920 roku pracownia konserwacji jednostkowej Archiwum Akt Nowych w Warszawie przeprowadziła konserwację zbioru materiałów propagandowych polskich i sowieckich zgromadzonych przez Towarzystwo Straży Kresowej w latach 1918–1927. Straż Kresowa była organizacją utworzoną w 1918 roku w Lublinie, wspierającą politykę Józefa Piłsudskiego, której zadaniem było zespolenie kulturalno-oświatowe terenów dawnego Księstwa Litewskiego (szerzej Kresów Wschodnich) z II Rzeczpospolitą.
Z czasem TSK oprócz działalności oświatowej zaczęło kłaść nacisk na działalność polityczną i agitacyjną, a co za tym idzie – na propagandę. Spośród licznych wydziałów, ekspozytur oraz inspektoratów organizacji pozyskiwaniem materiałów dotyczących kwestii politycznych i agitacyjnych, w tym referatów, wycinków prasowych, artykułów, afiszy i plakatów ukraińskich, litewskich, białoruskich, rosyjskich i oczywiście polskich, zajmował się Wydział Prasowo-Wydawniczy[1]. Zgromadzone liczne sowieckie akcydensy informacyjne stanowią przykład fenomenu propagandy komunistycznej, która w 1920 roku osiągnęła swoje apogeum. Bolszewicy drukowali materiały w ruchomych drukarniach zainstalowanych na statkach agitacyjnych i we frontowych pociągach oraz w miejscowych drukarniach zajmowanych miasteczek i miast[2]. Prasa z tego okresu podaje, że „(…) wieś każda i każdy postój bolszewicki znaczony jest rozlepianiem plakatów i kolportowaniem bibuły”[3] oraz „Na wszystkich miejscach publicznych, rogach ulic, na budynkach widzimy ogromną ilość kolorowanych afiszów agitacyjnych, zachwalających bolszewizm (…)”.
Nieznane są okoliczności, w jakich omawiane materiały propagandowe – zarówno sowieckie, jak i polskie – trafiły z Archiwum Kresowego Biura Prasowego do zasobów Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (na rewersach materiałów znajdują się liczne pieczęcie KC PZPR). Wiadomo, że 11 października 1951 roku materiały należące do Zespołu Straży Kresowej zostały przekazane z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie do Archiwum Akt Nowych, w którego zasobach pozostają do dziś.
Fotografia plakatu przed konserwacją, w trakcie prac konserwatorskich oraz po konserwacji.
Fot. M. Szymańska, E. Langowska
Druki jednostronne – afisze i plakaty[4]
Omawiany zbiór obejmuje szeroki zakres formatów: od 20 × 28 cm (najmniejszy) do 72 × 107 cm (największy), a także papiery o dużej różnorodności gramatur – od papierów bibulastych po tekturę. Druki wykonane zostały w technice litografii, litografii barwnej, typolitografii oraz fotolitografii. Litografia[5] jest techniką druku płaskiego, co oznacza, że powierzchnie drukująca i niedrukująca znajdują się w jednej płaszczyźnie. Do techniki tej wykorzystuje się specyficzne właściwości kamienia wapiennego (na którym wykonuje się rysunek) oraz zróżnicowane właściwości fizyko-chemiczne powierzchni drukujących i niedrukujących.
W litografii barwnej (chromolitografii) każdy kolor na wielobarwnej odbitce uzyskuje się z innej formy (płyty litograficznej)[6].
Typolitografia jest odmianą litografii, w której dodatkowo na kamień litograficzny nanosi się rysunek lub tekst wykonany inną techniką[7]. Fotolitografia jest natomiast połączeniem litografii i fotografii. Sposób przenoszenia rysunku może odbywać się w tej technice metodą przedruku przez bezpośrednie kopiowanie na kamieniu czy blasze pokrytej światłoczułą emulsją.
Fotografia plakatu przed konserwacją, w trakcie prac konserwatorskich oraz po konserwacji.
Fot. M. Szymańska, E. Langowska
Stan zachowania
Zły stan zachowania plakatów, w jakim trafiły do pracowni konserwatorskiej, był wynikiem synergicznego działania wielu czynników niszczących, które możemy podzielić na dwie grupy: wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki wewnętrzne są rezultatem zastosowanych materiałów w procesie wytworzenia papieru. Do czynników zewnętrznych zaliczamy niewłaściwe sposoby przechowywania (temperaturę i wilgotność powietrza, zanieczyszczenia środowiska, działanie czynników biologicznych, wpływ światła), niewłaściwe użytkowanie,
a także nieprawidłowe wcześniejsze ingerencje konserwatorskie.
Wskutek tego, że plakaty zostały wytworzone maszynowo na papierze o bardzo niskiej jakości ze ścieru drzewnego w środowisku kwaśnym, kwasowa hydroliza znacząco obniżyła właściwości mechaniczne papieru – wpłynęła na zmniejszenie jego wytrzymałości, a jednocześnie zwiększyła podatność na łamanie, rozrywanie i wykruszanie. Dodatkowo przechowywanie obiektów w zmiennych warunkach wilgotności względnej i temperatury oraz zanieczyszczenie środowiska przyspieszyły zachodzące zmiany fizykochemiczne.
Afisze i plakaty montowane były w miejscach publicznych, naklejane na słupach i murach, czego rezultatem są zanieczyszczenia klejem po stronie odwrocia, deformacje i zniszczenia mechaniczne.
Stan zachowania obiektów pogorszyły także liczne wcześniejsze niedbałe naprawy i interwencje konserwatorskie. Nieodwracalne zmiany chemiczne i fizyczne, jakie zaszły w papierze, zostały spowodowane zastosowaniem we wcześniejszych naprawach podklejeń z użyciem acetylocelulozy.
Założenia konserwacji i przebieg prac
Podstawowym celem przeprowadzanych zabiegów konserwatorskich było powstrzymanie zachodzących w obiektach procesów destrukcji materiałów. Priorytetem było zahamowanie kwasowej hydrolizy papieru. Kluczowym założeniem dla przebiegu konserwacji stało się postępowanie z poszanowaniem oryginalnej substancji i cech autentyczności plakatów, z zachowaniem ich wartości historycznej, naukowej i artystycznej.
Fotografia plakatu przed konserwacją, w trakcie prac konserwatorskich podczas zabiegów mokrych (w środku) oraz po konserwacji.
Fot. M. Szymańska, E. Langowska
Po dokładnym zbadaniu i udokumentowaniu stanu zachowania konserwatorzy zdecydowali o przebiegu prac. Konieczne było przeprowadzenie pełnej konserwacji obejmującej usunięcie starych napraw wykonanych z użyciem i zastosowaniem podklejeń acetylocelulozą. Kompletny proponowany plan konserwatorski obejmował: oczyszczenie mechaniczne w celu usunięcia zabrudzeń z powierzchni, usunięcie starych podklejeń i uzupełnień papierowych podłoży, kąpiele wodne w celu usunięcia przebarwień i zacieków oraz innych zanieczyszczeń, odkwaszenie, sklejenie przedarć oraz uzupełnienie ubytków papieru, wzmocnienie strukturalne, wyprostowanie i zabezpieczenie.
W przeszłości podklejenia rozdarć plakatów zostały przeprowadzone
na nieoczyszczonych, mocno zdegradowanych podłożach. Acetyloceluloza, czyli octan celulozy, w postaci cienkiej folii stosowana była od lat 40. XX wieku przez Williama Jamesa Barrowa w procesie laminacji w celu zabezpieczenia XIX- i XX-wiecznych archiwaliów. Bardzo szybko zdobyła dużą popularność i powszechnie stosowano ją w pracowniach konserwatorskich do lat 90. XX wieku, także w postaci kleju[8]. Rozpuszczona w acetonie acetyloceluloza po odparowaniu tworzy przezroczystą, ale kruchą błonę. Po około 15–20 latach ulega procesowi starzenia, co skutkuje obniżeniem pH oraz wydzieleniem się kwasu octowego, który dodatkowo przyspiesza proces jej destrukcji[9]. Folia acetylocelulozowa żółknie oraz staje się krucha, w wyniku czego rozpada się zaklejony nią obiekt[10].
Usunięcie podklejeń wykonanych w przeszłości octanem celulozy okazało się dużym wyzwaniem wymagającym wypróbowania kilku różnych rozwiązań. W pierwszej kolejności podjęto próby rozpuszczenia kleju przy pomocy acetonu i octanu etylu. Ich zastosowanie umożliwiło odspojenie zdegradowanych bibułek, którymi podklejano w przeszłości naprawiane miejsca. Jednakże reakcja rozpuszczalników z acetylocelulozą powodowała, że miejscowo (tam, gdzie działano) wytrącał się biały nalot. Dlatego w następnym kroku podjęto próby z wykorzystaniem okładów z mieszaniny acetonu w Tylozie MH 300 i okładów z mieszaniny acetonu i żelu agarowego, aby wydłużyć czas działania acetonu, a tym samym wyeliminować uboczny efekt w postaci białego osadu.
Agar, czyli agaroza, to sztywny żel polisacharydowy, który znalazł zastosowanie w zabiegach konserwacji podłoży papierowych w ostatnich latach. Jest łatwo rozpuszczalny w gorącej wodzie, stabilny zarówno w środowisku zasadowym, jak i kwaśnym oraz to materiał bezpieczny, nietoksyczny i przyjazny dla środowiska.
Obydwie metody z zastosowaniem acetonu na bazie Tylozy i żelu agarowego okazały się skuteczne jedynie tam, gdzie warstwy acetylocelulozy były cieńsze. W partiach, gdzie jej skupienie było większe, powrócono ostatecznie do acetonu, intensyfikując jego działanie za pomocą podwyższonej temperatury i powtarzając zabieg wielokrotnie, aż do uzyskania pożądanego efektu.
Fotografie plakatu w trakcie prac konserwatorskich. Usuwanie starych napraw wykonanych acetylocelulozą (u góry). Zbliżenie na warstwę acetylocelulozy na papierze (u dołu).
Fot. M. Szymańska, E. Langowska
Po zabiegach mokrych i odkwaszeniu w wodorotlenku wapnia kilka plakatów ze względu na trwałe zagniecenia i zanieczyszczenia wymagało zabiegu z użyciem borowodorku sodu (NaBH4). Borowodorki są w stanie częściowo cofnąć procesy wywołane naturalnym starzeniem[11]. Pęcherzyki wodoru, wnikając w strukturę papieru, „rozpychają się” między włóknami, umożliwiając tym samym wypchnięcie zanieczyszczeń z włókien papieru.
Przed przystąpieniem do pracy na oryginałach wykonano próby użycia odpowiedniego stężenia na fragmentach makulatury papieru maszynowego. Z trzech stężeń wodnych roztworów NaBH4 (0,5%; 1% i 2%) zdecydowano się na pracę z 1% roztworem tego związku chemicznego. W przypadku omawianych plakatów borowodorek sodu umożliwił w dalszym procesie wyprostowanie sztywnych zagnieceń spowodowanych zaprasowaniem acetylocelulozą, wypłukując spomiędzy włókien szkodliwe substancje.
Jedynie pięć plakatów wymagało drobnych prac konserwatorskich.
W przypadku pozostałych trzydziestu czterech obiektów, ze względu na liczne uszkodzenia mechaniczne i znaczące osłabienie podłoża, konieczne było uzupełnianie ubytków w maszynie do uzupełniania masą papierową. Mając na uwadze funkcję estetyczną plakatów oraz ich planowaną ekspozycję, do uzupełnień stosowano masę papierową dobraną indywidualnie pod kątem kolorystyki do oryginału. W tym celu włókna α-celulozy poddawano hydratacji, barwiono je[12], tak aby odpowiadały jaśniejszemu odcieniowi papierowego podłoża danego plakatu, a następnie otrzymaną masą papierową uzupełniano ubytki. Na stole niskociśnieniowym dokonywano korekty, po czym wzmacniano ich podłoże strukturalnie Tylozą MH 300 i dublowano papierem długowłóknistym. Po tym procesie obiekty prostowano w prasie, a nieliczne na desce z użyciem zacisków. Na koniec wykonano retusz scalający w miejscu wykonanych uzupełnień.
Fotografie plakatu przed konserwacją (u góry) oraz po konserwacji (u dołu).
Fot. M. Szymańska, E. Langowska
Każdy z plakatów umieszczono w obwolucie hybrydowej Airvelope® („L”), która jest wykonana z przezroczystego poliestru Melinex (dzięki temu widoczne jest lico obiektu) i bezkwasowego papieru Carton Guardia stabilizującego całość od spodu, połączonych ze sobą ultradźwiękowo.
Artefakty można ponownie podziwiać już w nowych czasach i z innej perspektywy, doceniając ich niewątpliwe wartości historyczne i artystyczne.