Galeria

• 

• 

• 

Artykuł

Obraz polskiego społeczeństwa w okresie wojny polsko-bolszewickiej

Ciężko pisać o społeczeństwie II RP, bo trudno je zamknąć w jednolite ramy. To konglomerat różnorodności, różnego spojrzenia świat, różnych tradycji i myśli. To przecież czas, kiedy granice dopiero się kształtowały. Spis powszechny mówi, że w 1921 roku w kraju mieszkało 27 milionów obywateli, z czego Polacy stanowili ok. 69 procent ludności. Wśród licznej grupy mniejszości narodowych wybijali się Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Niemcy.

Krakowski „Czas” w numerze z 20 listopada 1918 roku przynosi informację o notyfikacji państwa polskiego, czyli liście naczelnego dowódcy wojska Józefa Piłsudskiego wysłanym do rządów wszystkich państw „wojujących i neutralnych” o powstaniu niepodległej Polski. Zostaje on opublikowany na stronie drugiej, gdyż większość pierwszej zajmuje relacja z politycznych przepychanek przy powstawaniu rządu. Ścierają się postawy rodem z Królestwa, Galicji i Wielkopolski – trzech zaborów, które będzie trzeba scalić w jedno państwo. Trudno, kiedy jak informuje „Naprzód”: „Poznańczycy w swoim zacietrzewieniu posunęli się tak daleko, że odgrażają się, iż pod władzę rządu z którym się nie zgadzają nie poddadzą się i pójdą chociażby na stworzenie własnej republiki” . Biorąc nawet poprawkę na to, że „Naprzód” to organ Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, to jednak skalę politycznych konfliktów widać jak na dłoni. Zwłaszcza, że opozycyjna wobec pomysłu socjalistycznych rządów narodowa demokracja oprócz rzeczonych „poznańczyków” dość silnych sprzymierzeńców zyskała w zwolennikach Wojciecha Korfantego na Górnym Śląsku.

Półtora roku później niewiele się zmieniło. Dnia 1 sierpnia 1920 roku „Kurjer Płocki” zamieszcza artykuł zatytułowany Niebezpieczne antagonizmy. Przeczytać w nim można m.in.: „W dobie budownictwa Państwa Polskiego, jesteśmy świadkami smutnych i niebezpiecznych objawów będących rezultatem przeszło 100-letniej okupacji przez trzech zaborców Państwa Polskiego. Objawem tym jest antagonizm jaki istnieje i coraz większe przybiera rozmiary między urzędnikami b. państwa austriackiego, a pozostałą resztą urzędników państwowych”. Autor konkluduje, że „jeszcze długo pracować musimy póki te ostatki naleciałości nieraz i „duchowej” okupacji narodu polskiego nie zatrą się i nie znikną. Do tego jednak nieodzowny jest silny samokrytycyzm i współpraca całego społeczeństwa w budowie Państwa Polskiego”. Artykuł ten, zamieszczony dwa tygodnie przed Bitwą Warszawską, pokazuje, jak bardzo w owym czasie podzielone było społeczeństwo.

Dlatego tak ważne stało się powstanie Rady Obrony Państwa z naczelnikiem Józefem Piłsudskim na czele. Spowodowało wlanie w serca nieco więcej optymizmu. Rada za wszelką cenę starała się wpleść w wysiłek zbrojny jak najszersze kręgi społeczne. Przyszłość Ojczyzny miała być elementem scalającym. I była nim, chociaż nie przyszło to łatwo.

I mimo że pierwsze strony większości gazet zajmowała sytuacja na froncie, to jednak widać, że życie zwykłych obywateli toczyło się swoim rytmem. Ten sam „Kurjer Płocki” przynosi ogłoszenie: „Zarząd Państwowego Depot Ogierów w Janowie Podlaskim zawiadamia panów hodowców z prawego brzegu Wisły w b. kongresówce i z obwodu Białostockiego, że w celu otrzymania państwowych ogierów na stację lub w dzierżawę na okres rozpłodowy 1921 r. należy nadsyłać ostemplowane zgłoszenie do Janowa Podlaskiego przed dniem 1 września b.r.”.

Wojenne ślady widać również w Wielkopolsce. Codzienne pismo polsko-katolickie dla wszystkich stanów „Gazeta Polska”, wydawane w Kościanie, prosi o pomoc dla księży uchodźców, którzy uciekając przed bolszewicką nawałą, zawędrowali aż pod Poznań. Także tutaj znaleźć można apele o wstępowanie do armii ochotniczej.Wojenne ślady widać również w Wielkopolsce. Codzienne pismo polsko-katolickie dla wszystkich stanów „Gazeta Polska”, wydawane w Kościanie, prosi o pomoc dla księży uchodźców, którzy uciekając przed bolszewicką nawałą, zawędrowali aż pod Poznań. Także tutaj znaleźć można apele o wstępowanie do armii ochotniczej.

Na rok 1920 zaplanowano pierwszy w historii polskiej spis powszechny, bo ledwo dwa lata wcześniej powstał Główny Urząd Statystyczny. Za względu na wojnę z bolszewikami nie udało się go jednak przeprowadzić. Zrobiono to rok później, jesienią 1921 roku. Wynikało z niego, że ponad 75 procent Polaków mieszka na wsi. Tam, gdzie nie docierała wielkomiejska prasa. Zwraca na to uwagę „Gazeta Kielecka”, pisząc o przebiegu akcji ochotniczej na wsi: „Szerokie masy ludu nie zdają sobie sprawy z obecnej ciężkiej dla państwa chwili, nie wiedzą nic o patriotycznym ruchu, który ogarnął miasta, niewiele słyszeli o tworzeniu się armii ochotniczej”.

Sytuacja zmieniła się na początku sierpnia, po tym jak 30 lipca premier Wincenty Witos w specjalnej odezwie do chłopów wezwał ich do wstępowania do armii, a także zalecił walkę z dezerterami. Wydrukowano kilka milionów ulotek, w których Witos podkreślał: „(…) od was bracia włościanie zależy, czy Polska będzie wolnym państwem ludowym, w którym lud będzie rządził, żył szczęśliwie, czy też stanie się niewolnicą Moskwy, czy będzie się rozwijać w wolności, dobrobycie, czy też będzie zmuszony pod batem władców Rosji pracować dla najeźdźców i żywić ich swoją krwią i znojem”. Dużą pracę wykonali członkowie ochotniczych straży ogniowych, którzy przekonywali do konieczności wspólnej walki. Najłatwiej było o to oczywiście na Mazowszu, czyli tam, gdzie toczyły się rzeczywiste walki. Ale z każdym kolejnym dniem, gdy wróg podchodził pod stolicę, zaangażowanie rosło.

Wspomniany już spis z 1921 roku daje nam też obraz społeczeństwa, w którym większość stanowią kobiety. Jest ich ponad 51 procent. Dla nich to też szczególny czas, bo przecież dopiero co otrzymały prawa wyborcze. Ale początek lat 20. to także przełom chociażby w sposobie ubierania się. Wojna wymusiła wygodniejsze stroje i badacze mody często podkreślają, że czas wojny polsko-bolszewickiej to moment, kiedy była ona wręcz nijaka. Znikały wykwintne XIX-wieczne suknie, skracała się długość spódnic, ale daleko im było jeszcze do tego, co widzimy oczami wyobraźni myśląc o modzie lat dwudziestych. Kobiety coraz częściej szły do pracy i musiały czuć się w ubraniach wygodnie. Moda na krótkie fryzury do Polski przyjdzie dopiero za kilka lat, w roku 1920 dominują raczej po prostu wygodne upięcia.

Co ważne dla kondycji ówczesnego społeczeństwa, rodząca się Rzeczpospolita obejmowała tereny, przez które kilkanaście miesięcy wcześniej przetoczył się front wojny światowej. Wojna z bolszewikami wymagała kolejnego wielkiego wysiłku, także finansowego na utrzymanie armii.

Działania wojenne w konflikcie polsko-bolszewickim dodatkowo wyniszczyły wschodnie tereny kraju. Nie ma jednak dokładnych danych, jaki wpływ miała wojna na przykład na produkcję. Szacuje się, że w przypadku pierwszej wojny spadek mógł wynieść nawet 70 procent.

Piotr Koryś z Uniwersytetu Warszawskiego w artykule Od początku spóźnieni… Gospodarcze skutki wojny polsko-bolszewickiej pisze: „Na terenie całej Polski wojna spowodowała kontynuację modelu gospodarki wojennej – reglamentację podstawowych produktów, w tym żywności, zwłaszcza w dużych miastach, obowiązek aprowizacyjny na wsi. Przemysł był częściowo przejmowany przez państwo, by ułatwić koncentrację produkcji na realizacji potrzeb wojennych. Kolejne lata znaczna część ludności Polski musiała przeżyć w warunkach takich, jak w czasie I wojny światowej. Lata wojny polsko-sowieckiej były więc, dla ludności cywilnej, zatem i dla przedsiębiorców, niejako kontynuacją kryzysowych lat I wojny światowej. Zwłaszcza na wschodzie kraju, na obszarach działań Armii Czerwonej, przyniosło to klęskę głodu. Rozpowszechniły się roznoszone przez żołnierzy rewolucji komunistycznej choroby, zwłaszcza dur plamisty i dur brzuszny. Powszechną chorobą stała się gruźlica”.

To wszystko spowodowało, że gospodarka ruszyła w Polsce znacznie później niż w innych częściach Europy. Szacuje się, że wydatki na wojsko pochłaniały aż 60 procent ówczesnego budżetu. Bez wątpienia skutki tego dwuletniego opóźnienia, także politycznie, odczuwalne były do końca II RP.

Z połączenia niemiecko-rosyjskiego dla Polski przez wieki nigdy nie wynikało nic dobrego. Spójrzmy chociażby na fakt, że gdyby urodzona w Stettinie (Szczecin) Zofia Augusta Fryderyka von Anhalt-Zerbst nie wyjechała do Rosji, być może polska historia potoczyłaby się inaczej. Ale wyjechała, przejęła władzę i jako Katarzyna II doprowadziła do upadku Rzeczypospolitej. Kolejny przykład też nie zostawia złudzeń. To wydany w Londynie, napisany po niemiecku Manifest komunistyczny Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Gdyby gdzieś szukać genezy wojny polsko-bolszewickiej, to można by zacząć od przeczytania pierwszego i ostatniego zdania tej książki. Pierwsze brzmi: „Widmo komunizmu krąży nad Europą” – sugestywnie przekonując, że coś wisi w powietrzu. Ostatnie zaś: „Proletariusze wszystkich krajów – łączcie się” – i ono nie pozostawia już wyboru.

Europa, proletariusze, połączenie. A w tym wszystkim Polska starta z mapy przed ponad stu laty, ale przywrócona dzięki pierwszej wojnie światowej. Dla jednych i dla drugich „wersalski bękart”. I tak oto między młotem a kowadłem próbowano zespolić to, co trzy czarne orły przed wiekiem rozszarpały.

Michał Elmerych

szczecinianin, dziennikarz z trzydziestoletnim stażem, przede wszystkim radiowiec. Wieloletni korespondent Radia Zet, redaktor i szef działu krajowego w „Dzienniku. Polska Europa Świat”, redaktor w „Przeglądzie Sportowym”, autor artykułów dla „Focusa”, „Focusa Historia”, „Newsweek Historia” i biuletynu „Kombatant” Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, autor materiałów edukacyjnych dla uczniów i nauczycieli „Mam gen wolności”. W Radiu Szczecin prowadzi programy informacyjno-publicystyczne, a także magazyn przedpołudniowy Aktywna Sobota. Odpowiada za cykl audycji popularyzujących historię „Radio Rocznica”.

Film